Όπως ήδη θα γνωρίζετε, το θήλυ φύλο έχει αυξημένο κίνδυνο για εκδήλωση οστεοπόρωσης και παθολογικού κατάγματος. Αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους. Αφενός, ο γυναικείος σκελετός αποτελείται από λεπτότερα και μικρότερα σε μέγεθος οστά, από αυτόν του άνδρα. Αφετέρου, οι γυναίκες έχουν τα οιστρογόνα που «προστατεύουν» την οστική τους μάζα και όταν τα επίπεδα αυτών των ορμονών στο αίμα πέσουν απότομα στην εμμηνόπαυση, γίνονται εξαιρετικά ευάλωτες στη νόσο. Είναι γεγονός ότι στα 5 με 7 χρόνια που ακολουθούν την εμμηνόπαυση, μια γυναίκα μπορεί να απωλέσει ακόμα και το 20% της οστικής της μάζας!
Μερικά ενδεικτικά δεδομένα είναι:
80% των ασθενών με οστεοπόρωση είναι γυναίκες
Περίπου 1 στις 2 γυναίκες (50%) άνω των 50 ετών θα υποστεί κάταγμα λόγω της οστεοπόρωσης σε κάποιο σημείο της ζωής της
Ο κίνδυνος να υποστεί μια γυναίκα οστεοπορωτικό κάταγμα στο ισχίο ισούται με το άθροισμα των πιθανοτήτων να προσβληθεί από νεοπλασία (καρκίνο) του μαστού, των ωοθηκών και της μήτρας
Και τώρα τα καλά νέα:
Μέχρι πριν από 30 χρόνια, πιστεύαμε ότι η οστεοπόρωση είναι μια φυσική εξέλιξη της γήρανσης του οργανισμού. Αυτή η προοπτική έχει πια αλλάξει άρδην. Σήμερα γνωρίζουμε πολλά για τη νόσο και ακόμα περισσότερα για την αντιμετώπισή της. Γνωρίζουμε κυρίως ότι για να προστατέψουμε την υγεία των οστών πρέπει να τρώμε υγιεινά, να ασκούμαστε καθημερινά και να υιοθετήσουμε έναν «ποιοτικότερο» τρόπο ζωής. Αν και δεν είναι ποτέ αργά για να κάνετε σωστά βήματα για την υγεία του σκελετού σας, η καλύτερη στιγμή για να αρχίσετε να προστατεύετε τα οστά σας είναι όταν είστε νεαρή. Αλλά ακόμα και αν έχετε ήδη εκδηλώσει οστεοπόρωση ή είστε σε υψηλό κίνδυνο να την εμφανίσετε, τα καλά νέα είναι ότι και πάλι μπορείτε να κάνετε σπουδαία πράγματα για να περιορίσετε την απώλεια της οστικής μάζας και τα κατάγματα.
Η οστεοπόρωση και γενικότερα τα θέματα της υγείας των οστών ποικίλουν μεταξύ κοριτσιών και γυναικών, όπως και μεταξύ της εθνικής καταγωγής. Στην ενότητα που ακολουθεί θα προσπαθήσουμε να αποσαφηνίσουμε κάποια σημαντικά θέματα για κάθε περίπτωση γυναίκας και να πληροφορήσουμε όλο το φάσμα του γυναικείου κοινού με τις απαραίτητα για τη νόσο δεδομένα.
Κορίτσια εφηβικής ηλικίας
Η οστεοπόρωση είναι μια νόσος η οποία μπορεί να προκαλέσει κατάγματα. Είναι πιο συχνή σε ηλικιωμένους και περισσότερο μάλιστα στις γυναίκες. Άλλα δεν χρειάζεται να συμβεί και σε σένα όταν μεγαλώσεις. Για πολλούς ανθρώπους μπορεί να αποφευχθεί.
Καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής σας, ο οργανισμός σας διαρκώς κατασκευάζει οστική μάζα, ενώ ταυτόχρονα χάνει μέρος της ήδη υπάρχουσας. Αυτές οι δύο διαδικασίες συμβαίνουν ταυτόχρονα. Τα παιδιά και οι έφηβοι σχηματίζουν νέο οστό γρηγορότερα από την αποδόμηση του «παλιού». Στους ηλικιωμένους συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο Η οστεοπόρωση εκδηλώνεται όταν υπάρχει μεγάλη απώλεια οστικής μάζας ή όταν δεν δημιουργείται η απαραίτητη ποσότητα οστού για αναπλήρωση. Ακόμα μπορούν να συμβαίνουν και τα δύο!
Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν τη δυνατότητα που έχετε εσείς σε αυτή την ηλικία. ΤΩΡΑ μπορείς να χτίσεις πυκνότερα και δυνατότερα οστά με έναν τρόπο που δεν μπορεί να υπάρξει σε μεγαλύτερη ηλικία. Έτσι θα είστε περισσότερο υγιείς και με δυνατότερο σκελετό όταν μεγαλώσετε, τότε που τα κατάγματα των οστών μπορούν να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα.
Ο σκελετός σας είναι Ζωντανός!
Τα οστά σας δεν είναι απλά ένας σκελετός πάνω στα οποία στηρίζεται το υπόλοιπο σώμα σας. Αντιθέτως, τα οστά σας είναι ένας ζωντανός, αναπτυσσόμενος και συνεχώς μεταβαλλόμενος ιστός. Τα οστά σας είναι κατασκευασμένα από 3 βασικά συστατικά, τα οποία προσδίδουν στο οστό ταυτόχρονα δύναμη, ελαστικότητα και αντοχή :
– Κολλαγόνο: μια πρωτεΐνη που δημιουργεί ένα ελαστικό δίκτυο
– Μεταλλικά άλατα ασβεστίου και φωσφόρου: που προσδίδουν σκληρότητα και αντοχή
– Ζωντανά οστικά κύτταρα: που αφαιρούν και αντικαθιστούν αδύναμα τμήματα του οστού
Η συνταγή για καλή υγεία των οστών είναι απλή :
Ακολουθήστε μια ισορροπημένη διατροφή και καθημερινά να λαμβάνετε την απαραίτητη ποσότητα βιταμίνης D και ασβεστίου
Να εξασκείτε το σώμα σας καθημερινά (με ασκήσεις αντοχής και ενδυνάμωσης)
Να μην καπνίζετε, ούτε να πίνετε
Ασβέστιο και Βιταμίνη D:
Το θρεπτικό συστατικό ασβέστιο αποτελεί το βασικό δομικό υλικό των οστών. Είναι απαραίτητο να έχετε και συνέχεια να λαμβάνετε με την τροφή αρκετό από αυτό. Μέχρι τα 18 σας χρόνια, θα πρέπει να λαμβάνετε με τη διατροφή σας ημερησίως 1300 mgr ασβεστίου. Μετά τα 19, θα χρειάζεστε περίπου 1000 mgr ημερησίως. Δεν είναι δύσκολο να το πετύχετε αυτό. Ένα ποτήρι αποβουτυρωμένο γάλα περιέχει περίπου το 30% του ασβεστίου και το 25% βιταμίνης D που χρειάζεστε ημερησίως. Χαμηλών λιπαρών γαλακτοκομικά προϊόντα (γάλα, γιαούρτι,τυρί) είναι άριστες πηγές ασβεστίου.
Το ασβέστιο υπάρχει -σε μικρότερες ποσότητες όμως- σε μερικά πράσινα λαχανικά όπως το μπρόκολο και στα αμύγδαλα. Θα χρειαστεί να καταναλώσετε μεγάλες ποσότητες από τις τροφές αυτές προκειμένου να λάβετε την απαραίτητη συνιστώμενη ημερήσια ποσότητα ασβεστίου. Ενημερωθείτε για την περιεκτικότητα ασβεστίου των διαφόρων προϊόντων διατροφής από τις αναγραφόμενες ετικέτες.
Η βιταμίνη D είναι ένα ακόμα απαραίτητο συστατικό για την υγεία των οστών. Υπάρχουν δυστυχώς πολύ λίγες τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνη D. Είναι μάλλον δύσκολο να λαμβάνετε όλη την ποσότητα βιταμίνης D που χρειάζεστε ημερησίως από τις φυσικές τροφές. Τα «λιπαρά» ψάρια, όπως ο ξιφίας, η πέστροφα, ο σολομός και ο τόνος περιέχουν ποσότητες βιταμίνης D. Ορισμένα γαλακτοκομικά προϊόντα είναι τεχνητά εμπλουτισμένα με βιταμίνη D.
Όμως το ίδιο σας το σώμα παράγει την πολύτιμη αυτή πρωτεΐνη! Το δέρμα σας παράγει βιταμίνη D όταν εκτίθεται στην υπεριώδη ακτινοβολία του ηλίου (UVB). Το σώμα σας είναι ικανό να την αποθηκεύσει και να την χρησιμοποιήσει αργότερα. Επειδή όμως η υπερβολική έκθεση στην ακτινοβολία του ήλιου ενέχει τον κίνδυνο ανάπτυξης νεοπλασίας του δέρματος, ίσως θα πρέπει να σκεφτείτε και άλλες πηγές.
Η βιταμίνη D υπάρχει και σε πολλά συμπληρώματα διατροφής.
Μέχρι την ηλικία των 18 ετών, χρειάζεστε 400 IU (διεθνείς μονάδες) βιταμίνης D σε καθημερινή βάση. Μετά τα 19 έτη και οπωσδήποτε κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης θα πρέπει να λαμβάνετε 400 με 800 IU βιταμίνης κάθε μέρα.
Αθλητική Δραστηριότητα
Με τον ίδιο τρόπο που οι μυς σας μεγαλώνουν όταν τους γυμνάζετε, έτσι και τα οστά σας μεγαλώνουν και δυναμώνουν όταν τα χρησιμοποιείτε. Μπορείτε να τα «δυναμώσετε», λοιπόν, με το να σηκώνετε βάρη, αλλά μπορείτε να κάνετε το ίδιο και πιο εύκολα με το να χρησιμοποιείτε ως αντίσταση το βάρος του σώματος σας. Μερικά παραδείγματα είναι το περπάτημα, το τρέξιμο, ο χορός και το ποδόσφαιρο. Άλλα αθλήματα μπορεί να μην ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, όπως η κολύμβηση και το ποδήλατο (στην πρώτη περίπτωση το νερό και η άνωσή του και στη δεύτερη το ποδήλατο, παρέχουν στήριξη στο σώμα σας και όχι στα οστά σας!)
Πάντοτε κύριος στόχος σας θα πρέπει να είναι να είστε δραστήριοι κάθε μέρα έστω και για λίγο.
Κάπνισμα και αλκοόλ
Πιθανώς ήδη γνωρίζετε ότι το κάπνισμα κάνει κακό στην υγεία σας. Η βλαπτική του επίδραση είναι έκδηλη και στα οστά. Επιπλέον, το κάπνισμα εμποδίζει και την απορρόφηση του ασβεστίου από τον οργανισμό. Σε μελέτες φαίνεται ότι οι καπνιστές βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο να υποστούν κατάγματα από όσους δεν καπνίζουν.
Η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ επίσης μπορεί να βλάψει τα οστά σας. Μπορεί επίσης να επηρεάσει και τις αποθήκες ασβεστίου στο σώμα σας.
Διαταραχές πρόσληψης τροφής
Η (νευρογενής) ανορεξία καθώς και η βουλιμία μπορούν να κάνουν τα οστά σας αδύναμα και όταν μεγαλώσετε πλέον να οδηγήσουν σε οστεοπόρωση.
Στην νευρογενή ανορεξία αποφεύγετε τη λήψη τροφής επειδή πιστεύετε ότι είστε υπέρβαρη, ενώ στην πραγματικότητα αυτό δεν είναι αλήθεια. Με αυτόν τον τρόπο αδυνατίζετε συνεχώς και μπορεί να φτάσετε στα όρια της απίσχνασης.
Στη βουλιμία υπάρχουν περίοδοι με πολυφαγία που ακολουθούνται από αναγωγή των τροφών σχεδόν αμέσως μετά, πολλές φορές με τη χρήση προκλητού εμετού ή καθαρτικών (χημικών ουσιών για πρόκληση εμέτου ή αφόδευσης)
Αν παρατηρήσετε σε σας (ή κάποιον φίλο ή συγγενή σας) τα συμπτώματα αυτά επικοινωνήστε με έναν γονέα ή ιατρό αμέσως.
Το ίδιο θα πρέπει να πράξετε αν παρατηρήσετε ότι έχετε διαταραχές κύκλου (δηλαδή δεν έχετε την περίοδό σας καθόλου ή σε πολύ αραιά χρονικά διαστήματα). Αυτό το σύμπτωμα ονομάζεται αμμηνόροια και δείχνει χαμηλά επίπεδα οιστρογόνων, γεγονός που μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην υγεία των οστών σας ή και γενικότερα.
Νέες ενήλικες γυναίκες
Οστεοπενία και οστεοπόρωση σε νεαρές ενήλικες γυναίκες
Ενώ η οστεοπόρωση είναι μία νόσος πιο συχνή σε ηλικιωμένους ανθρώπους, μερικές φορές μπορεί να προσβάλει νέα άτομα, συμπεριλαμβανομένων και των προεμμηνοπαυσιακών γυναικών στην 3η, 4η και 5η δεκαετία της ζωής τους. O όρος «προεμμηνοπαυσιακές» αναφέρεται σε γυναίκες που βρίσκονται ακόμα σε αναπαραγωγική ηλικία, δηλαδή έχουν σε φυσιολογικά και τακτά χρονικά διαστήματα έμμηνο ρύση («περίοδο»). Δηλαδή γυναίκες που ακόμα δεν έχουν φτάσει σε ηλικία εμμηνόπαυσης. Και ενώ σε αυτές τις ηλικίες οι γυναίκες σπάνια έχουν οστεοπόρωση, μπορεί να έχουν χαμηλή οστική μάζα, γεγονός που αυξάνει τις πιθανότητες να εκδηλώσουν τη νόσο σε μεγαλύτερη ηλικία.
Μία κοινή αιτία για χαμηλή οστική πυκνότητα σε αυτή την κατηγορία γυναικών είναι η χαμηλή «κορυφαία οστική πυκνότητα». Η οστεοπόρωση σε προεμμηνοπαυσιακές γυναίκες μπορεί να επέλθει ως αποτέλεσμα ενός άλλου νοσήματος ή της χρήσης ενός φαρμάκου που προδιαθέτει για απώλεια οστικής μάζας. Αυτού του είδους η οστεοπόρωση ονομάζεται «δευτεροπαθής». Ορισμένες φορές πάλι προεμμηνοπαυσιακές γυναίκες εκδηλώνουν οστεοπόρωση χωρίς κάποια προφανή αιτία. Τότε η οστεοπόρωση ονομάζεται «ιδιοπαθής».
Τι είναι η «κορυφαία οστική πυκνότητα»
Το ξέρατε ότι κατά τη διάρκεια της ζωής σας, τα οστά σας βρίσκονται διαρκώς σε κατάσταση αποδόμησης και ανακατασκευής και μάλιστα ταυτόχρονα; Τα παιδιά και οι έφηβοι σχηματίζουν νέο οστό γρηγορότερα από την αποδόμηση του «παλιού». Στην πραγματικότητα, ακόμα και όταν σταματήσει η ανάπτυξη του αναστήματος των παιδιών, το οστό στα νεαρά άτομα συνεχίζει να δημιουργείται σε μεγαλύτερες ποσότητες από ότι αποδομείται. Αυτό σημαίνει ότι τα οστά τους γίνονται ολοένα και πυκνότερα, μέχρι να πλησιάσουν τη στιγμή που θα έχουν την «κορυφαία τιμή οστικής πυκνότητας», όπως αποκαλείται από τους ειδικούς. Δηλαδή, τη χρονική περίοδο που ο καθένας από εμάς έχει τη μέγιστη ποσότητα και πυκνότητα οστού κατά τη διάρκεια της ζωής του. Συνήθως, αυτό συμβαίνει ηλικιακά μεταξύ 18 και 25.
Μετά την ηλικία της κορυφαίας οστικής πυκνότητας, το ισοζύγιο αποδόμησης και αναδόμησης του οστού αλλάζει. Δυστυχώς προς το χειρότερο. Με λίγα λόγια το οστό που χάνεται δεν αναπληρώνεται επαρκώς, ούτε σε ποσότητα, ούτε σε ποιότητα. Στη μέση ηλικία, οι άνθρωποι αρχίζουν να χάνουν οστική μάζα με ταχύτερους ρυθμούς. Η οστεοπόρωση εκδηλώνεται όταν υπάρχει μεγάλη απώλεια οστικής μάζας ή όταν δεν δημιουργείται η απαραίτητη ποσότητα οστού για αναπλήρωση. Ακόμα μπορούν να συμβαίνουν και τα δύο!
Άρα συμβαίνει αυτονόητα το εξής: όσο περισσότερη ποσότητα οστικής μάζας έχετε συγκεντρώσει μέχρι την περίοδο της «κορυφαίας οστικής μάζας», τόσο απομακρύνεστε από την πιθανότητα να προσβληθείτε από οστεοπόρωση ή να υποστείτε κάταγμα σε μεγαλύτερη ηλικία.
Μερικές από τις συνήθεις αιτίες που οδηγούν σε χαμηλές τιμές «κορυφαίας οστικής πυκνότητας» αναφέρονται παρακάτω. Οι περισσότερες από αυτές ταυτίζονται με τους «παράγοντες κινδύνου» για οστεοπόρωση.
Συχνοί παράγοντες-αιτίες για χαμηλή «κορυφαία οστική πυκνότητα»
Φύλο. Οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας» από τους άνδρες.
Φυλή/εθνικότητα Οι Καυκάσιες και Ασιατικής καταγωγής γυναίκες έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας» από γυναίκες της μαύρης φυλής.
Οικογενειακό ιστορικό. Αν κάποιος από τους γονείς σας έχει οστεοπόρωση η πιθανότητα να αναπτύξετε χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας» είναι μεγαλύτερη.
Διατροφή φτωχή σε Ασβέστιο και Βιταμίνη D. Είναι πολύ σημαντικό από μικρή ηλικία να καταναλώνετε επαρκείς ποσότητες ασβεστίου και βιταμίνης D.Το ασβέστιο είναι ένα μέταλλο που αποτελεί δομικό στοιχείο των οστών και είναι πολύ σημαντικό για τη διατήρηση της υγείας τους. Η βιταμίνη D δίνει τη δυνατότητα στον οργανισμό σας να χρησιμοποιεί το ασβέστιο. Οι νεαρές γυναίκες δεν προσλαμβάνουν, σύμφωνα με έρευνες, με το φαγητό ικανές ποσότητες από ασβέστιο και βιταμίνη D και ο κίνδυνος να αναπτύξουν χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας» είναι μεγαλύτερος.
Χαμηλό βάρος σώματος/ Μικρό βάρος και αδύνατος σωματότυπος. Κορίτσια και νεαρές γυναίκες που βρίσκονται συχνά σε «δίαιτες αδυνατίσματος» έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας».
Διαταραχές εμμήνου ρύσεως(«περιόδου»)/Χαμηλά επίπεδα οιστρογόνων. Τα οιστρογόνα είναι ορμόνες που δρουν προστατευτικά στην οστική μάζα. Κορίτσια και νεαρές γυναίκες που έχουν διαταραχές του «κύκλου», μπορεί να σημαίνει ότι δεν έχουν τα απαραίτητα επίπεδα οιστρογόνων στον οργανισμό τους. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους μπορεί να συμβαίνει αυτό, όπως η πολλή άσκηση ή η κακή διατροφή που οδηγεί σε απίσχναση, ή και ιατρικές καταστάσεις όπως η νευρογενής ανορεξία. Αυτό συμβαίνει συχνά σε αθλητές δρόμου, μπαλαρίνες και γυμνάστριες.Κορίτσια και νεαρές γυναίκες που ανήκουν σε αυτές τις κατηγορίες, μπορεί συχνά να έχουν χαμηλά επίπεδα οιστρογόνων και χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας».
Ο «καθιστικός τρόπος» ζωής. Νεαρές γυναίκες λιγότερο ενεργητικές, που δεν αθλούνται ή δεν εκτελούν σωματικές δραστηριότητες καθημερινά, βρίσκονται σε υψηλότερο επίπεδο κινδύνου για χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας».
Μερικοί τύποι καθημερινής άσκησης μπορούν να σας βοηθήσουν να διατηρήσετε τα οστά σας σε καλή κατάσταση. Ασκήσεις χωρίς βάρη, όπως το γρήγορο περπάτημα, ο χορός, η άσκηση με ελλειπτικό μηχάνημα, αλλά και ασκήσεις μυικής ενδυνάμωσης με άρση βάρους, είναι κατά περίπτωση δυνατό να αποδειχθούν προστατευτικές για τα οστά σας. Τα παιδιά και τα έφηβα κορίτσια (αλλά και τα αγόρια) θα πρέπει γυμνάζονται τουλάχιστον 1 ώρα ημερησίως, όπως εκτιμούν οι παιδίατροι, για να «χτίσουν» υψηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας». Οι ενήλικες για να διατηρήσουν το μυοσκελετικό τους σε καλή κατάσταση πρέπει να γυμνάζονται τουλάχιστον 2,5 ώρες εβδομαδιαίως.
Κάπνισμα και υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ. Η βλαπτική επίδραση του καπνίσματος στα οστά των νεαρών ειδικά ατόμων είναι πολυεπίπεδη. Για τα κορίτσια, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ επηρεάζει το σχηματισμό των οστών και τα καθιστά πιο εύθραυστα. Για τους ενήλικες, η κατανάλωση περισσοτέρων από 3 ποτών την ημέρα μπορεί να αποβεί επιβλαβής για την υγεία των οστών
Ιατρικά νοσήματα. Υπάρχουν πολλές ιατρικές καταστάσεις που μπορούν να βλάψουν τα οστά σας και να αυξήσουν τον κίνδυνο για χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας» ή ακόμα και για απώλεια οστού. Μερικές από αυτές είναι οι διαταραχές του γαστρεντερικού συστήματος, ο υπερθυρεοειδισμός και η κατάθλιψη.
Λήψη φαρμάκων. Κορίτσια και νεαρές γυναίκες που λαμβάνουν ορισμένα φάρμακα βρίσκονται σε υψηλότερο επίπεδο κινδύνου για χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας». Ένα κλασικό παράδειγμα είναι τα κορτικοστεροειδή που χορηγούνται για την αντιμετώπιση και θεραπεία του άσθματος.
Αντισυλληπτικά σκευάσματα
Έρευνες έχουν δείξει ότι αντισυλληπτικά φάρμακα σε οποιαδήποτε μορφή μπορεί να προκαλέσουν απώλεια οστικής μάζας. Δεν είναι γνωστό αν προδιαθέτουν για χαμηλή τιμή «κορυφαίας οστικής πυκνότητας» ή αν αυξάνουν τον κίνδυνο για οστεοπόρωση και καταγμάτων σε μεγαλύτερες ηλικίες. Μετά την διακοπή τους φαίνεται η οστική πυκνότητα να ανακάμπτει, αλλά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τη βιοδιαθεσιμότητα και το χρονικό διάστημα που παραμένει κάθε φαρμακευτική μορφή στον οργανισμό. Επί του παρόντος η έρευνα δεν έχει αποκαλύψει στοιχεία που να ενοχοποιούν τα από του στόματος αντισυλληπτικά δισκία. Πρέπει όμως να ακολουθήσουν πιο εκτεταμένες έρευνες και σε μεγαλύτερες πληθυσμιακές ομάδες για να εξαχθούν αξιόπιστα αποτελέσματα.
